003. TypeScriptda OOP

TypeScriptda obyektga yo‘naltirilgan dasturlash (OOP) konseptsiyalari JavaScriptga asoslangan, lekin TypeScript bu konseptsiyalarni yanada kuchli qilib beradi. TypeScript sizga klasslar, meros olish, interfeyslar, inkapsulyatsiya, abstraktsiya kabi OOP prinsiplarini qo‘llab-quvvatlaydi.

Quyida TypeScriptda OOP konseptsiyalari haqida batafsil ko’rib chiqami:

1. Klasslar (Classes)

TypeScriptda klasslar yordamida obyektlar yaratish mumkin. Klasslar bir qator xususiyatlar (properties) va metodlardan (methods) iborat bo‘ladi.

class Animal {
  name: string;
  age: number;

  constructor(name: string, age: number) {
    this.name = name;
    this.age = age;
  }

  makeSound(): void {
    console.log(`${this.name} is making a sound.`);
  }
}

const dog = new Animal("Dog", 3);
dog.makeSound();  // "Dog is making a sound."

Bu yerda Animal nomli klass yaratilgan, uning name va age xususiyatlari hamda makeSound metodi mavjud. constructor metodi klassdan yangi obyekt yaratishda chaqiriladi.

2. Meros olish (Inheritance)

Meros olish orqali bitta klass boshqa bir klassning xususiyatlari va metodlarini meros qilib olishi mumkin. TypeScriptda extends kalit so‘zi orqali bu amalga oshiriladi.

class Dog extends Animal {
  breed: string;

  constructor(name: string, age: number, breed: string) {
    super(name, age);
    this.breed = breed;
  }

  bark(): void {
    console.log(`${this.name} is barking.`);
  }
}

const myDog = new Dog("Buddy", 2, "Golden Retriever");
myDog.makeSound();  // "Buddy is making a sound."
myDog.bark();       // "Buddy is barking."

Bu misolda Dog klassi Animal klassidan meros oladi. super() metodi orqali ota-klassning konstruktoriga murojaat qilinadi. Dog klassi qo‘shimcha bark metodiga va breed xususiyatiga ega.

3. Inkapsulyatsiya (Encapsulation)

Inkapsulyatsiya orqali klassning xususiyatlari va metodlarini tashqi kirishdan himoya qilish mumkin. TypeScriptda bu private, protected, va public kalit so‘zlari bilan amalga oshiriladi.

• public: Xususiyat yoki metod hamma uchun ochiq (default).
• private: Xususiyat yoki metod faqat klass ichida ko‘rinadi.
• protected: Xususiyat yoki metod faqat klass va uning merosxo‘rlari uchun ochiq.

class Car {
  private brand: string;
  private model: string;

  constructor(brand: string, model: string) {
    this.brand = brand;
    this.model = model;
  }

  public getDetails(): string {
    return `${this.brand} ${this.model}`;
  }
}

const myCar = new Car("Toyota", "Corolla");
console.log(myCar.getDetails());  // "Toyota Corolla"
// console.log(myCar.brand);  // Xato: 'brand' private

Bu misolda brand va model xususiyatlari private bilan belgilangan, shuning uchun ularga faqat klass ichida kirish mumkin. getDetails metodi esa public va tashqaridan foydalanish mumkin.

4. Interfeyslar (Interfaces)

Interfeyslar klasslarning strukturasi qanday bo‘lishi kerakligini belgilashga yordam beradi. Interfeyslar faqat xususiyatlar va metodlarni aniqlaydi, lekin ularni amalga oshirmaydi.

interface Vehicle {
  brand: string;
  model: string;
  getDetails(): string;
}

class Car implements Vehicle {
  brand: string;
  model: string;

  constructor(brand: string, model: string) {
    this.brand = brand;
    this.model = model;
  }

  getDetails(): string {
    return `${this.brand} ${this.model}`;
  }
}

const myCar = new Car("Toyota", "Corolla");
console.log(myCar.getDetails());  // "Toyota Corolla"

Bu misolda Vehicle interfeysi brand, model, va getDetails xususiyatlarini aniqlaydi. Car klassi esa bu interfeysni amalga oshiradi (implements kalit so‘zi orqali) va barcha xususiyatlar va metodlarni amalga oshiradi.

5. Abstrakt Klasslar (Abstract Classes)

Abstrakt klasslar to‘g‘ridan-to‘g‘ri obyekt yaratish uchun ishlatilmaydi; ular boshqa klasslar tomonidan meros qilib olinadi. Abstrakt klasslar ichida abstrakt metodlar bo‘lishi mumkin, ular qachonki merosxo‘r klassda amalga oshiriladi.

abstract class Shape {
  abstract area(): number;

  describe(): string {
    return "This is a shape.";
  }
}

class Circle extends Shape {
  radius: number;

  constructor(radius: number) {
    super();
    this.radius = radius;
  }

  area(): number {
    return Math.PI * this.radius * this.radius;
  }
}

const circle = new Circle(5);
console.log(circle.area());      // 78.53981633974483
console.log(circle.describe());  // "This is a shape."

Bu misolda Shape abstrakt klassi yaratilgan. Uning area metodi abstrakt bo‘lib, u merosxo‘r klassda amalga oshirilishi kerak. Circle klassi Shapedan meros olib, area metodini amalga oshiradi.

6. Polimorfizm (Polymorphism)

Polimorfizm obyektlarni bir xil interfeys orqali boshqarish imkonini beradi, hatto ular turli xil klasslardan bo‘lsa ham. Bu OOPning asosiy prinsiplardan biri hisoblanadi.

class Rectangle extends Shape {
  width: number;
  height: number;

  constructor(width: number, height: number) {
    super();
    this.width = width;
    this.height = height;
  }

  area(): number {
    return this.width * this.height;
  }
}

const shapes: Shape[] = [new Circle(5), new Rectangle(10, 20)];

shapes.forEach(shape => {
  console.log(shape.area());
});

Bu misolda shapes massivi ichida turli xil klasslardan (Circle va Rectangle) obyektlar mavjud, lekin ular hammasi Shape klassidan meros olganligi sababli area metodini chaqirish mumkin.

TypeScriptda OOP yordamida murakkab va kuchli dasturlar yaratishingiz mumkin. Klasslar, interfeyslar, va boshqa OOP konseptsiyalarini qo‘llash orqali kodni tartibli va qayta foydalaniladigan qilish mumkin.